Ziya Gökalp (1876 - 1924)
Ünlü entelektüel ve şairlerden Ziya Gökalp, 1876'da Diyarbakır'da doğdu. II. Türkçülük hareketinin en büyük temsilcisi olan Meşrutiyet'ten başlayarak, Türk düşüncesini ve siyasi yaşamı güçlü bir şekilde etkilemiş ve Türk edebiyatının biçim ve dil bakımından reformunu ulusal edebi harekette verilen eserlerle mümkün kılmıştır.
Eğitimine Diyarbakır'da başlayan Ziya Gökalp, aynı şehirde Askeri Liseyi (1890) ve İdadi Askerliğini (1894) tamamladı. Ancak Gökalp, cezaevine son vermesi için kurulduğu tıp mesleğinin sağlık komitesinden ve okuldaki faaliyetlerinden ve Fransız kitaplarının zararlı tanınmasından dolayı hapsedildi. (1898), Diyarbakır Valisi Halit Bey'in yolsuzluğuyla mücadele eden arkadaşlarıyla yasadışı yayın okumakta olduklarını söyledi. İstanbul'a döndükten sonra okula kaldırıldı.
Gokalp, cezanın tüm süresi bittiğinde "tutsaklık altına tutulması" nedeniyle Diyarbakır'a gönderildi. Burada siyaset, felsefe ve tarih okudukça istibdat aleyhinde gizli faaliyetlerde bulundu. Bölgede güvenlik sağlamak için kurulan Hamidiye alaylarının başındaki Ulusal kabileci hükümet, İbrahim Paşa'nın soygun ve baskın olayları yüzünden halkı yönetti ve direndi. Halk üç gün boyunca telgrafı işgal etti (1905). İbrahim Paşa ve adamlarını cezalandırmak için telgraf saraya gönderilmiştir. Üstelik, Avrupa ve Asya ülkeleri arasındaki bağlantı noktası olan Diyarbakır telgrağının bu bağlantısını takiben olayın daha da büyümesine ve yabancı ülkelerin ülkeye baskı yapmaya başlamasına neden oldu. İstanbul'a gönderilen soruşturma komisyonunun Konuyu öğrenmesi için İstanbul'dan Diyarbakır'a gelen Hamidiye alaylarının bir süre durması ve yolsuzluğun sona ermesi sağlandı. Ancak, halkın şikayetine yol açan yeni olaylar ortaya çıktığında, halk Ziya Gökalp'in ve arkadaşlarının önderliğinde telgrafı tekrar aldı. 11 gün süren bu ikinci meslek, halkın kesin bir zaferine neden oldu ve hükümet İbrahim Paşa ve alaylarını bölgeden kaldırmak zorunda kaldı (1907). Gökalp, epik destanı Şaki İbrahim'de bu olayı anlatıyor.
II. Anayasa'nın ilanından sonra, Ziya Gökalp tarafından kurulan gizli toplum, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Diyarbakır Şubesi tarafından ele geçirildi. Partinin kontrolü altındaki Diyarbakır, Van ve Bitlis örgütlerine atanan Ziya Gökalp, bu dönemde Diyarbakır ve Peyman'a yazdı. 1909'da parti, Selanik'teki eyaletin kongre temsilcisi olarak katıldı. Darülfü İstanbul'da bir yıl psikoloji eğitimi gördükten sonra Diyarbakır'da müfettiş olarak görev yaptıktan sonra Selanik'e döndü. Partiye katıldığı kongreden sonra merkeze seçildi. Türkçülüğün öncülerinden olan Gökalp, her şeyin üstünde duran Genç Kalemler, Yeni Felsefe, Rumeli ve şiir gibi dergilerin ve gazetelerin yazılarıyla dansları sadeleştirerek çevreyi büyük ölçüde etkiliyor. İttihad ve Terakki Genel Müdürlüğü İstanbul'a taşındığında (1912), Gökalp İstanbul'a yerleşti. O yıl Ergani madeninden sorumlu milletvekili seçildi.
Türk Hükümdarı ve Yeni Mecmua (1917) gibi kendi dercesinden çektiği dergilerdeki yazılar, Türkçülük hareketinin ilkelerini tanımlayan ve çağdaş uygarlık karşısında yerel bir senteze ihtiyaç duyan öneriler (Türkleşmek, İslamlaşmak, Darülfünun'da sosyoloji dersleri, İttihat ve Terakki Cemiyetinin idari personel üzerindeki etkisi ile Ziya Gökalp dönemin düşünce ve siyasi hayatının Mütarekeye (1919) kadar uzanan etkenlere öncülük etti. İstanbul işgalinde tutuklandı ve iki yıl Malta'da sürgün edildi (1919-1921). Döndükten sonra 1923 yılına kadar Diyarbakır'da kaldı ve Uelif ve Tercüme Komitesi Başkanlığına getirildi ve küçük bir dergi yayınladı.
1923 yılında Diyarbakır'dan bir milletvekili seçildi. Onun hakimiyeti Milli, Yeni Gün, Cumhuriyet gazetelerinde idi. Altın Işık (1923), Türkçülük İlkeleri (1923), Türk Cirque (1923) gibi kitaplar birbirini takip ediyordu. Bu dönemde, Cumhuriyet Halk Partisi'nin programını gözden geçiren ve yorumlayan Doğru Yol (1923) isimli bir inceleme de aldı. Yazdığı Türk Uygarlığı Tarihi ölümünden sonra yayınlandı (1926). Ölümünden sonra çeşitli gazete ve dergilerde mektuplar çıkardı ve çeşitli kitaplarda derledi. Çınaraltı (1939), Şişe Nedir? (1947), Ziya Gökalp Diyorki (1950). Ziya Gökalp'in Yazarlığı Hayatı (1956), Ziya Gökalp Koleksiyonu Ziya Gökalp Koleksiyonu (1. kitap şiirleri ve masalları, 1952, 2. kitap Limni ve Malta Mektupları, 1965) ve ayrıca Gökalp'in (1956) Terbiyen Sosyal ve Kültürel Teorilerin (1973) yayınlanmamış el yazmaları ve aile mirası bırakmıştır. 1924'te İstanbul'da öldü.
Yorum Gönder